DEFINICJA
Pragmatyka (kompetencja pragmatyczna) odnosi się do umiejętności efektywnego i adekwatnego używania przedjęzykowych środków komunikacji (np. gestów, spojrzeń) oraz języka w ramach społecznych interakcji z innymi osobami. Obejmuje ona zatem zdolności komunikacyjne umożliwiające efektywne funkcjonowanie w sytuacjach życia codziennego. Badanie wczesnej pragmatyki polega na badaniu tego jak małe dzieci używają gestów oraz języka w różnych społecznych sytuacjach oraz w różnych funkcjach (np. by o coś poprosić, zapytać, zwrócić na coś czyjąś uwagę itp.).
UMIEJĘTNOŚCI
W centrum zainteresowania wczesnej pragmatyki pozostają przede wszystkim zdolności komunikacyjne wyłaniające się wraz z uczestnictwem dziecka w tzw. relacjach triadycznych – relacjach obejmujących dziecko i rodzica, którzy odnoszą się do siebie nawzajem, a zarazem do trzeciego obiektu (np. zabawki). Uczestnictwo w nich umożliwia dziecku doświadczenie naprzemienności (zamiany) ról podejmowanych w relacji: ze względu na obiekt, i: wobec drugiego uczestnika – np. w ramach zabawy w branie-i-dawanie dziecko raz jest zabierającym zabawkę wobec dorosłego, który ją podaje, a następnie staje się dającym zabawkę dorosłemu, który teraz jest jej odbiorcą. Oprócz przedmiotów, obiektem takiej wymiany stają się również komunikaty – gesty oraz spojrzenia, słowa a potem wypowiedzi – których dziecko raz jest nadawcą, a raz odbiorcą. Uczestnictwo w takiej wymianie jest możliwe dzięki rozwojowi dziecięcej zdolności do angażowania się w epizody wspólnej uwagi, czyli sytuacje, w których dziecko i dorosły koncentrują się na tym samym obiekcie i wymieniają między sobą komunikaty z nim związane, świadczące o ich wzajemnej świadomości wspólnego zaangażowania. Umiejętność tą uznaje się za jeden z najwcześniejszych przejawów rozwoju teorii umysłu obejmującej m.in. zdolność odczytywania intencji komunikacyjnej, czyli myśli czy emocji kryjących się za danym komunikatem. Rozwój wczesnej pragmatyki pozostaje zatem w ścisłym związku z rozwojem rozumienia przez dzieci własnych i cudzych zachowań, intencji, emocji czy też przekonań, czyli z rozwojem rozumienia przez nie umysłu. Powiązane z rozwojem rozumienia umysłu nabywanie przez dzieci zdolności do coraz bardziej efektywnej i adekwatnej komunikacji z innymi stanowi główne zagadnienie badań nad rozwojem pragmatyki.
Dzieci zaczynają się angażować w relacje triadyczne jeszcze przed 1 urodzinami. Uczestnicząc w epizodach wspólnego zaangażowania, miedzy 9 a 18 miesiącem życia, przechodzą od podzielania i monitorowania uwagi dorosłego skierowanej na pobliskie obiekty, przez podążanie za uwagą skierowaną na nieco dalsze obiekty (podążając spojrzeniem za spojrzeniem lub wskazaniem dorosłego), do samodzielnego kierowania cudzejuwagi na bardziej odległe obiekty. W tym celu, od około 11 miesiąca życia posługują się przede wszystkim gestem wskazującym. W tym samym okresie dzieci zaczynają też używać gestów i wokalizacji jako próśb, odpowiedzi, pozdrowień lub zaprzeczeń, a także angażować się w negocjacje i naprawę komunikacji, która uległa zakłóceniu. Oznacza to, że w przypadku braku zrozumienia ze strony dorosłego dzieci powtarzają komunikat, doprecyzowują go lub zmieniają, niejednokrotnie wykorzystując do tego oprócz gestu także wokalizacje o zróżnicowanej prozodii czy intonacji. Choć na tym etapie dzieci nie wypowiadają jeszcze słów, są w stanie je zrozumieć.
Uważa się, że od około 12 miesiąca dzieci wykorzystują zdolność do podzielania uwagi także podczas opanowywania języka – ucząc się nazwy dla danego obiektu uwzględniają fakt wspólnego z dorosłym odnoszenia się do niego. Umiejętności podzielania uwagi, rozumienia intencji oraz naprzemiennego podejmowania ról uważa się za kluczowe nie tylko dla możliwości uczestniczenia w społecznych, komunikacyjnych interakcjach, ale także dla opanowania języka. Pierwsze znaczące słowa, wypowiadane przez dzieci zazwyczaj od około 12 miesiąca, nazywane są często holofrazami. Oznacza to, że pojedyncze słowo może nieść w sobie znaczenie całego zdania i pełnić różne funkcje komunikacyjne w zależności od sposobu czy kontekstu wypowiedzenia (np. słowo „Kot” jako „Patrz, kot!” lub „Daj kota!”). W związku z powyższym okres między około 12 a 16 miesiącem życia bywa nazywany okresem wypowiedzi jednowyrazowych. Rozumiane i wypowiadane wówczas słowa to głównie rzeczowniki nazywające najczęściej napotykane przez dzieci obiekty (osoby, przedmioty). Opanowując coraz więcej słów, dzieci niejednokrotnie zaczynają popełniać pewne błędy związane z ich użyciem. Czasami używają słów w zbyt szerokim znaczeniu (np. posługując się słowem „pies” dla nazwania wszystkich napotykanych czteronożnych zwierząt z sierścią i ogonem), albo: używają ich w znaczeniu zbyt wąskim (nazywając psem tylko i wyłącznie własnego, domowego psa). Błędy te zanikają stopniowo w wieku około 2,5 – 3 lat.
Przyswajanie słownika, podobnie jak poziom wczesnych kompetencji pragmatycznych, charakteryzuje się bardzo dużym zróżnicowaniem indywidualnym, co oznacza że zarówno liczba jak i rodzaj opanowanych słów (np. rzeczowniki vs zaimki osobowe) u dwójki dzieci w tym samym wieku mogą być bardzo różne. Od około 18 do około 40 miesiąca życia dzieci przechodzą kolejno przez etapy wypowiedzi dwuwyrazowych i kilkuwyrazowych. Początkowo, mając od 1,5 roku do 2 lat, łącząc wyrazy dzieci posługują się często tzw. mową telegraficzną – złożoną ze słów znaczących (posiadających samodzielne znaczenie – np. rzeczowników lub przymiotników), a pozbawioną np. przyimków czy spójników (nie posiadających znaczenia samodzielnie). Podobnie jak wcześniejsze przedjęzykowe komunikaty, wypowiedzi te mogą pełnić różne funkcje komunikacyjne – być używane jako pytania („Gdzie pies”), żądania („Jeszcze pić”) czy negacje („Nie dawać”). Dzieci zaczynają posługiwać się pełnymi zdaniami między 3 a 4 rokiem życia. Choć nadal zdania te nie są pozbawione błędów, to jednak stają się one dłuższe, bardziej złożone i zróżnicowane pod względem gramatycznym i rodzaju. Nabywanie coraz bardziej wyrafinowanych zdolności językowych w zakresie semantyki, gramatyki czy składni zależy w dużej mierze od rozwoju pragmatycznych kompetencji w pierwszych dwóch latach życia.
WYPEŁNIENIE WAŻNEJ LUKI WŚRÓD DOSTĘPNYCH DOTYCHCZAS NARZĘDZI DIAGNOSTYCZNYCH
W ramach dostępnych jak dotąd narzędzi diagnostycznych, na polskim gruncie badawczym brak jest narzędzia umożliwiającego diagnozę posługiwania się językiem w sytuacjach społecznych wśród dzieci dopiero zaczynających go używać. Tymczasem wczesne kompetencje pragmatyczne są istotnie powiązane z późniejszym rozwojem języka (Iverson & Goldin-Meadow, 2005; Özçalışkan & Goldin-Meadow, 2005; Białek, Białecka-Pikul, Filip & Broda, 2018), teorii umysłu (Charman i in., 2000) oraz kompetencji społeczno-emocjonalnych (Vaughan Van Hecke i in., 2007).
Większość dostępnych narzędzi skupia się głównie na pomiarze języka – zwłaszcza semantyki i gramatyki, przy czym wiele z nich przeznaczonych jest dla dzieci starszych – np. Test Rozwoju Językowego (TRJ; Smoczyńska i in., 2015) czy też Test Słownikowy dla Dzieci (TSD, Koć-Januchta, 2013). Rozumienie mowy (słownik bierny) u dzieci w podobnym przedziale wiekowym bada Obrazkowy Test Słownikowy – Rozumienie (OTSR, Haman i in., 2012), przeznaczony dla dzieci od 2 do ponad 6 lat. W ramach Inwentarzy Rozwoju Mowy i Komunikacji (Słowa i Gesty – IRMiK SiG dla dziecka w wieku od 8 do 18 miesięcy oraz Słowa i Zdania – IRMiK SiZ dla dziecka w wieku od 18 do 36 miesięcy; Smoczyńska i in., 2015) opiekun zaznacza ewentualne użycie gestu lub słowa na liście oraz podaje przykłady wielowyrazowych wypowiedzi dziecka. Poza tym, dostępne są także skale składające się z większej liczby testów, w tym także językowych – np. testy mowa czynna, słownik oraz mowa bierna w ramach Skali Inteligencji i Rozwoju dla Dzieci w wieku Przedszkolnym (IDS-P; Fecenec i in., 2015) czy też mowa i słownik w ramach Dziecięcej Skali Rozwojowej (DSR; Matczak i in., 2009) dla dzieci w wieku od 2 miesięcy do 3 lat. Inne narzędzia koncentrują się na identyfikacji zachowań związanych z zaburzeniami, np. Zaburzenia okresu niemowlęctwa i wczesnego dzieciństwa (ZONiWD) – Zaburzenia rozwoju mowy i języka, dla dzieci do 3 roku życia, czy też Zestaw Kwestionariuszy do Diagnozy Spektrum Autyzmu ASRS dla dzieci w wieku od 2 do 5 lat. Żadne z narzędzi nie koncentruje się jednak na użyciu języka w różnych funkcjach, w różnych społecznych kontekstach, jako pragmatycznej kompetencji powiązanej z rozwojem dziecięcej wiedzy o umyśle.
WYKORZYSTANIE W PRAKTYCE KLINICZNEJ
W ramach dostępnych jak dotąd narzędzi diagnostycznych dla dzieci, na polskim gruncie badawczym brak jest narzędzia do pomiaru wczesnej pragmatyki. Tymczasem wczesne kompetencje pragmatyczne są istotnie powiązane z późniejszym rozwojem języka (Iverson & Goldin-Meadow, 2005; Özçalışkan & Goldin-Meadow, 2005 Białek, Białecka-Pikul, Filip & Broda, 2018), teorii umysłu (Charman et al., 2000) oraz kompetencji społeczno-emocjonalnych (Vaughan Van Hecke i in., 2007). Ponadto, problemy w zakresie angażowania się w epizody wspólnej uwagi są jednym z predyktorów poważnych społeczno-poznawczych problemów, jakie obserwuje się np. u dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu (Mundy i Newell, 2007). Trudności w społecznej komunikacji, będące głównym elementem definicji zaburzeń w rozwoju komunikacji społecznej wg DSM-V, powszechnie występują m.in. u dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu i oryginalna wersja kwestionariusza jest obecnie jednym z narzędzi rekomendowanych przez Narodowy Instytut Głuchoty i Innych Zaburzeń Komunikacji (National Institute on Deafness and Other Communication Disorders, NIDCD) do oceny skuteczności programów interwencyjnych skupionych na języku mówionym, przeznaczonych dla dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu. Ponadto, w ramach praktyki klinicznej kwestionariusz może zostać wykorzystany do:
Obecnie znaleźć można publikacje poświęcone badaniom z wykorzystaniem oryginalnej wersji narzędzia wśród różnych populacji klinicznych: u dzieci ze spektrum autyzmu/ich rodzeństwa, dzieci z ADHD, z porażeniem mózgowym, zaburzeniami rozwoju języka, zespołem Downa, dzieci przedwcześnie urodzonych czy też dzieci zaniedbanych (pełna lista publikacji dostępna na stronie: https://languageuseinventory.com/Research/Publications).
